Niepewność
Późny wnuku! — oby najpóźniejszy!… — który czytasz te słowa… czytasz te słowa… Przez jakie szkiełko spoglądasz? Jaką miarę przykładasz? Jaka jest wymowa tekstu, który sam piszesz?… Czy jest w Twoich oczach choćby ta pobłażliwość, podszyta wyższością, z jaką my spoglądamy — ze swej wysokości — na zabawne figurki w czarno-białych filmach?… Na tryumfalne tytuły w pożółkłych gazetach… Pary, tańczące fokstrota na płonących parkietach…
Tu pewnie będziesz nas szukać: w tych osadach kontentu — jak to nazywamy — z drugiej dekady XXI wieku. Tu zechcesz nas uchwycić: kiedy trzy, sześć, dziesięć!, dwanaście! kolejnych miesięcy pobiło rekordy historii pomiarów; gdy nieodwracalnie przekroczyliśmy 400 cząsteczek CO2 na milion w atmosferze; kiedy w lipcu 2016 anomalia nad lądami sięgnęła 1.1 kelwina, a wielomiesięczne średnie wykazują już różnicę niemal kelwina w porównaniu ze średnią z ubiegłego wieku, też przecież wyższą już o parę dziesiątych… Kiedy setki tysięcy hektarów lasu co roku zamieniają się w pogorzeliska nie tylko na Syberii i zachodzie Stanów, ale na Alasce, we Francji, w Kanadzie, Hiszpanii, Portugalii, Indonezji… Kiedy ubytek objętości lodu przekroczył dwa odchylenia standardowe na obu biegunach jednocześnie, co oznacza po prostu załamanie dotychczasowego wzorca…
Mimo to — jak wiesz — nadal posługujemy się określeniem „zmiana klimatu”: zupełnie jak gdyby chodziło o lekką mżawkę w nadmorskim kurorcie, która może być może zepsuć nieco spacer przed sytą kolacją… Nadal mówimy o „limicie półtora, może dwóch stopni ocieplenia” — i widzimy wtedy, bladzi mieszkańcy północnych szerokości, dni jasne, słoneczne i pełne beztroski…
„Dezynwoltura” jest pewnie najłagodniejszym z określeń, jakimi… A jednak, a jednak, czy można nas winić…
Bylibyśmy zaskoczeni, gdybyśmy wiedzieli, że zaledwie sto dwadzieścia pokoleń dzieli nas od Talesa, który w jakimś widzeniu nad Zatoką Latmijską jako pierwszy dojrzał możliwość arché — praprzyczyny i zasady, kierującej światem; z której wszystko wynika, która wszystko przenika i której wszystko jest z konieczności posłuszne. Tales mówił: „woda”, dalej wzrokiem nie sięgał, a jednak! — jak podaje w „Żywotach” Diogenes — mówiono o nim, że odkrył pory roku i podzielił rok na 365 dni, odkrył bieg słońca od zwrotnika do zwrotnika i jako pierwszy „zajmował się astronomią oraz przepowiadaniem zaćmień słońca i przesileń dnia z nocą”.
Przepowiadał zaćmienia. Mówił: “za dni tyle i tyle słońce zniknie i ciemność stanie się w środku dnia” — i ten dzień nadchodził, i ciemność stawała się w środku dnia. Czy umiemy jeszcze wyobrazić sobie ten lęk i zdumienie, jakie odczuwali, gdy słońce wypełniało przepowiednię? Kiedy w mroku jasne stawało się nagle, że istnieją słowa, którym wszystko musi być posłuszne? To był moment, w którym odwieczne pragnienie rozumu — aby wybiec poznaniem jak najdalej w przyszłość — doczekało się obietnicy skutecznej metody, zastępującej wróżenie z parujących wątpi; z ognia, popiołu, z dymu i snów. W tamtej chwili z ciemnych wód zatoki — z odległej głębi, z bezkresnego morza, z oceanu, z mitu — wyłonił się logos. I stała się racja: rozumna i dająca się rozumem przeniknąć zasada, która wszystkim rządzi i według której wszystko się odbywa. Pojawiło się prawo: a kto pozna prawo, ten wie, co się stanie, nim się jeszcze stanie.
A czy dalibyśmy wiarę, że od Kopernika, Galileusza, od Newtona, Locke’a — od czasu kiedy wiedzę zaczęliśmy gromadzić w sposób systematyczny — dzieli nas zaledwie kilkanaście pokoleń? W takim okamgnieniu eksplodowały granice naszego wszechświata, tak nagle odsunął się od nas horyzont poznania: od nieruchomej Ziemi, fluidów, samorództwa — po teleskopy wymierzone w Początek, mikroskopy wnikające pod podszewkę Istnienia i genealogię sięgającą nie-Życia. W takie miejsca zaglądamy — oczami przez tysiące lat ćwiczonymi tylko w wypatrywaniu zygzaków węży i tropów antylop — dzięki pracowitemu gromadzeniu faktów na temat świata; i wspinaniu się po tych faktach, jak po drabinie, ku kolejnym faktom. Strzeliste wieże gmachu naszej nauki, do których każdego dnia dokładamy nowe rzędy cegieł, sięgają już niemal nieba, a w jego archiwach zgromadziliśmy imponującą doprawdy liczbę faktów — zweryfikowanych i sklasyfikowanych — spisanych w ścisłym, precyzyjnym języku faktów, tak czystym i klarownym, że przezroczystym dla oka i bezdźwięcznym dla ucha.
To dlatego nasi naukowcy przechodząc do konkluzji wyglądają zwykle na zakłopotanych. “To bardzo, bardzo niepokojące” — mówią na przykład po dwóch kwadransach przedstawiania faktów — “Najwyższy czas działać”.
I nikt nie słucha.
Wśród dziesiątków i setek opowieści — a w naszych czasach mają je nie tylko głupcy i ignoranci, przed którymi ostrzegały Dezyderata, ale też każdy model samochodu i niektóre zegarki — ginie ta jedna, która w Waszych szkołach zajmuje pierwsze strony podręczników:
Przez subtelne zagęszczenie próżni, nazywane Lokalnym Obłokiem Międzygwiazdowym, mknie Słońce — kula wodoru i helu o masie dwóch biliardów kilogramów, zapadająca się nieustannie pod własnym ciężarem w procesie syntezy jądrowej. W każdej sekundzie cztery miliony ton materii zamieniają się w energię ponad 384 jottadżuli, wypromieniowywaną równomiernie w rozciągającą się na bilion kilometrów niemal doskonałą pustkę. “Jotta” oznacza, że po jedynce stoją dwadzieścia cztery zera. W naszym języku nie ma większych liczb.
Sto pięćdziesiąt milionów kilometrów dalej, wśród wielu innych kamyków i kosmicznego kurzu, krąży wirująca, oblana wodą skała, otoczona cieniutką warstwą wiecznie wzburzonego gazu. Powierzchnia tej skały — delikatna błonka o grubości najwyżej kilkunastu kilometrów — to biosfera: jedyne w znanym nam Wszechświecie miejsce, w którym istnieje życie.
W każdej sekundzie do granicy ziemskiej atmosfery dociera ponad 170 petadżuli wypromieniowanej przez Słońce energii; przy albedo 0.29 przekłada się to na moc ponad 120 petawatów. “Peta” oznacza, że po liczbie stoi piętnaście zer.
I to jest energia, która napędza wszystko.
To ona obraca i miesza wody oceanów, nieustannie przeciągając między równikiem a biegunami miliardy metrów sześciennych. To ona odparowuje wodę z mórz i każe chmurom oddawać ją ziemi, zasilając górskie rzeki i sprowadzając monsuny. To ona nad równikiem unosi i suszy masy powietrza, które spływają później zachodnimi wiatrami na zwrotnikach, wypalając pustynny pas od Sahary, przez Ar-Rab al-Chali, po Taklamakan; i Atacamę w Chile; i piaski Australii; a ten sam suchy podmuch ściąga nad umiarkowane szerokości zimne, wilgotne powietrze znad biegunów. Ona tworzy to, co nazywamy klimatem: schemat cyklicznej powtarzalności temperatury, wilgotności, nasłonecznienia i wiatru — parametrów, które odróżniają piaski pustyni od żyznych ziem i tundrę od dżungli.
Zaledwie setna część tej energii wystarcza, aby napędzić fotosyntezę w wypełnionych chlorofilem komórkach autotrofów: planktonu unoszącego się w morskiej toni, sinic, traw, liściach krzewów i drzew. Fotosynteza to łączenie prostych związków chemicznych w bardziej złożone struktury: w węglowodany — paliwo życia i podstawę biomasy: materii, cyrkulującej w obiegu tworzonym przez miliardy organizmów; od producentów, przez konsumentów, po destruentów — z prochu do liści, z liści w korzenie, z korzeni w łodygi, włókna, miąższ, w żołądki, ścięgna, mięśnie, mózgi, i znowu w proch. Ostatnią ze stacji są ukryte w głębi ziemi pokłady węgla — ostateczne resztki tego wysiłku łączenia i porządkowania, które nie wypłynęły z systemu, jak większość, leniwą podczerwienią w ciemne nocne niebo.
Oto życie: zdolne do podtrzymywania swojego istnienia zawirowanie wewnątrz strumienia słonecznej energii, który wszystko opływa i przez wszystko przepływa, i mieści w sobie wszystko, co jest; wirująca w zawirowaniach turbulencja wewnątrz turbulencji, która w wiecznym znoju samoreplikacji zmienia swój kształt i wewnętrzny program. Pozostają te zmiany, które pozwalają odnaleźć się w strumieniu na lepszych warunkach — kosztem rosnącej nieustannie organizacji, wymagającej coraz większych ilości energii. Na końcu tego łańcucha konsumentów słońca są oczywiście nagie małpy z upchanymi ciasno w czaszkach absurdalnie wielkimi mózgami; to my. I gdybyśmy tylko umieli choć na chwilę przestać myśleć o sobie jako o rezydentach najwyższego piętra piramidy stworzenia — moglibyśmy być może dostrzec, że w rzeczywistości na cieniuteńkiej niteczce DNA zwisamy nad bezdenną otchłanią kosmosu.
Przez dwa miliony lat w afrykańskiej kolebce cierpliwie rozwijaliśmy umiejętność korzystania z narzędzi, by — zaledwie tylko system klimatyczny osiągnął chwilową równowagę i przydarzyło się kilka tysięcy lat stabilnie ciepłych — odkryć porządek pór roku i rozpocząć uprawę roślin: usystematyzowaną produkcję żywności, która wytwarzając nadwyżkę energii umożliwiła nam zorganizowanie się na poziomie nieosiągalnym dla żadnego innego gatunku: cywilizację.
Cywilizacja pozwoliła nam rozplenić się bujnie i konsekwentnie czynić Ziemię poddaną sobie; a prawdziwą eksplozję mocy osiągnęliśmy sięgając po energetyczne zapasy: podziemne rezerwy uporządkowanego węgla sprzed milionów lat. To one napędziły maszyny fabryczne, tkalnie, młóckarnie, lokomotywy, statki zdolne do żeglugi bez wiatru, samoloty, czołgi, komputery, satelity, szpitale, hipermarkety i metro — wszystko, co wydaje nam się oczywistym tworzywem świata, a co utrzymywane jest od dziesiątków lat w nieustannym ruchu wyłącznie dzięki eksploatacji zgromadzonych przez miliony lat energetycznych resztek, skupionych w złożach węgla, ropy i gazu.
Wyzwalająca ten naddatek mocy reakcja spalania węglowodorów — w piecach hut, pod kotłami elektrociepłowni, w silnikach samochodów, okrętów i samolotów — prowadzi jednak do powstania prostszych związków, w tym dwutlenku węgla, tak samo, jak wewnątrz organizmów. Organizmy pozbywają się dwutlenku węgla wydalając go na zewnątrz w procesie oddychania; z efektami spalania paliw kopalnych zrobiliśmy to samo: po prostu odprowadziliśmy je na zewnątrz.
Skąd mieliśmy wiedzieć, że nie ma żadnego “na zewnątrz”?
Wszystko pozostaje wewnątrz systemu, cząsteczka po cząsteczce zmieniając jego strukturę. Molekuły CO2 — a nawet teraz jest ich w milionie cząstek powietrza raptem czterysta — jak wszystkie cząsteczki pochłaniają fale elektromagnetyczne w pewnym zakresie częstotliwości; jego szczyt wypada akurat na taką długość emitowanych przez planetę fal podczerwonych, którą inne gazy przepuszczają. Z tego powodu pewna drobna część energii, wcześniej wypromieniowywana przez Ziemię w kosmos, obecnie pozostaje w systemie. Pozostaje tu.
Całą tę nierównowagę — wywołaną przez wprowadzony przez nas dwutlenek węgla, podtlenek azotu, metan i inne gazy — szacujemy na zaledwie 0.6 W/m2, co przy średniej gęstości strumienia słonecznej energii docierającej do powierzchni Ziemi rzędu 240 W/m2 daje naddatek około 0.25%. Wzrost o zaledwie jedną czwartą jednej setnej. To wszystko.
Problem w tym, że jedna czwarta jednej setnej 120 petawatów to 300 terawatów. Tera- to greckie “teras” — “potwór”; oznacza, że po jedynce stoi dwanaście zer. 300 terawatów oznacza 300 tysięcy miliardów dżuli na sekundę.
Gdyby zebrać w jednym miejscu całą potęgę naszej cywilizacji; wszystkie elektrownie świata, wszystkie maszynownie, i wszystkie silniki wszystkich lokomotyw, czołgów, samochodów, rakiet; wszystkie lotniskowce, okręty podwodne; wszystko, co się porusza, i to, co nieruchome, cały ten mechanizm, który rękami wszystkich przeszłych miliardów zbudowaliśmy przez pracowite tysiące lat — to monstrum, które obudziliśmy, już teraz karmi się mocą dwadzieścia pięć razy większą. I z każdą sekundą rośnie.
Dodatkowe ciepło zgromadzone przez ostatnich sześćdziesiąt lat — to, które właśnie zaczyna się manifestować — szacujemy na 260 zettadżuli. 260 z dwudziestoma i jednym zerem. 260 tysięcy miliardów miliardów dżuli zmagazynowanych wewnątrz systemu.
To tak, jak gdyby słońce nie zachodziło nigdzie przez dwadzieścia pięć dni. Oto, co oznacza “jeden stopień ocieplenia”.
Energia nigdy nie ginie, zmienia tylko formę: wyższa temperatura to wyższa energia kinetyczna cząsteczek. Wyższa energia kinetyczna oznacza, że cząsteczki poruszają się szybciej. Że powietrze nad równikiem unosi się wyżej i opada z większą prędkością, rozlewając po powierzchni szerzej. Że w tropikach paruje więcej wody, którą większa różnica temperatur zasysa głębiej wewnątrz lądu. Że ciepła woda na biegunach wpływa głębiej pod lód, topiąc go szybciej. Że wyże są wyższe, niże niższe, fronty bardziej burzliwe, wiatr silniejszy. Że wszystko dzieje się bardziej. Już teraz, a przecież 93% z tej nadwyżki tysięcy miliardów miliardów dżuli pochłonął ocean. Wszystko, co dziś widzimy, to tylko ogon smoka.
Energia nigdy nie ginie! “Jeden stopień ocieplenia” to niewyobrażalna złożoność efektów na obrzeżach systemu: już pół kelwina globalnej różnicy może oznaczać czterokelwinową różnicę anomalii między biegunami. W miarę zwiększania się zaburzeń zjawiska narastają, a najdrobniejsza zmiana w najmniejszym z układów może się przekładać na niewspółmiernie większą w każdym ze sprzężonych. Świat to suma tych współdziałających, sprzężonych podsystemów: jak daleko sięga moc naszych wyobrażeń o tym, czym świat jest i jaki jest? Co możemy wiedzieć o nieodległym świecie cieplejszym o dwa stopnie? Czy jest w naszej mocy choćby przeczucie świata cieplejszego o trzy? Czy wiemy gdzie w splotach strumieni energii — których niejasne dla nas, ale pewne związki prześledzić można od fotonów ze Słońca po tę bazę danych — kryją się punkty krytyczne? Nieciągłości? Zmiany zmieniające wszystko? Osobliwe miejsca, w których ilość przechodzi w jakość, a z niej wyłaniają się nowe światy?
Jeśli z zależności między składem atmosfery a klimatem i klimatem a życiem wiemy cokolwiek — to tyle tylko, ile odczytaliśmy z kopalnego zapisu historii jedynej znanej nam biosfery której nigdy dotąd nikt nie poddał tak drastycznym próbom. Dane, którymi dysponujemy, pochodzą z bardzo różnych źródeł i obarczone są zakłóceniami, które cierpliwie próbujemy zminimalizować, raz coś dodając, raz znów odejmując. Zmiany energii układu o objętości liczonej w miliardach kilometrów sześciennych odtwarzamy na podstawie próbek z ledwie tysięcy punktów pomiarowych. I takie niedokładne, nierównomierne, ekstrapolowane dane przepuszczamy przez modele, za pomocą których na tyle, na ile umiemy, odwzorowujemy to, co rozumiemy, z nieskończenie gęstej sieci powiązań między elementami ziemskiego systemu dystrybucji energii, w pomniejszeniu pozwalającym na pomieszczenie wszystkich informacji w pamięci naszych superkomputerów.
Nawet tego, o czym wiemy, że nie wiemy, jest dosyć, żeby jedyną dostępną nam metodą prognozowania było uśrednianie wyników pochodzących z wielu przebiegów wielu zespołów różnych modeli: jak dotąd wyuczone na danych z czterystu tysięcy lat komputery przewidziały całkiem trafnie anomalie temperaturowe w kolejnych pięciu. Jaką rękojmię daje nam ten sukces w perspektywie choćby ćwierćwiecza? Otóż: żadną. Jeżeli nasze modele dobrze odwzorowują wszystkie ważne składniki obiegu energii — globalna zmiana mierzona temperaturą będzie wynosiła w 2040 od 0.8K do 2.2K; jeżeli jednak w naszych modelach czegoś ważnego brakuje — zmiana może być inna. A oto, czego dowiedzieliśmy się od publikacji ostatniego raportu IPCC, na podstawie którego niechętnie podejmujemy jakiekolwiek decyzje: że utrata lodu w Arktyce wiąże się ze zmianą albedo która do skutków emisji CO2 z ostatnich 30 lat dołożyła jedną czwartą, i że grunty w rosnącej temperaturze zaczynają emitować dwutlenek węgla w ilościach większych niż sądziliśmy, i że topniejąca zmarzlina uwalnia nagromadzony w niej metan, którego cieplarniany potencjał przewyższa CO2 niemal trzydziestokrotnie…
Ten długi łańcuszek znaków zapytania między światem dziś a przyszłością naszego gatunku nazywamy “kaskadą niepewności” — czy nie piękna nazwa? A jednak używają jej tylko nieliczni i też niechętnie, koduje bowiem najstraszniejszy ze wszystkich lęków naszej studwudziestopokoleniowej cywilizacji logosu: nikt nie wie co będzie dalej.
Dziś wszystko jeszcze wydaje się osobne: powodzie w Peru, susza w Sudanie Południowym, bielenie Wielkiej Rafy — to wciąż tylko newsy: krótkie, ilustrowane historie o odległych nieszczęściach obcych ludzi. To właśnie dlatego wciąż nazywamy zmianą klimatu coś, co już od dawna jest zmianą świata. Nadal mówimy o “przedłużającej się suszy” — podczas kiedy to pustynia ruszyła na północ i południe. Nadal nazywamy “wyjątkowymi ulewami” to, co jest już przeciętnym deszczem. Nadal liczymy “rekordowo ciepłe miesiące” — a przecież to najchłodniejsze z miesięcy jakie przyjdzie nam spędzić na tej rekordowo rozgrzanej planecie.
Więc chociaż będziesz uważał, że wiedzieliśmy wszystko — to, że destabilizacja ziemskiego systemu życia ma już status wymierania, a populacje zwierząt zmniejszyły się o połowę w ciągu zaledwie pół wieku; i że za zagrożoną w perspektywie kolejnych 80 lat uznawana jest połowa żyjących gatunków; i że w Sahelu, Syrii, Mongolii, Pakistanie miliony ludzi ruszyły już ze wsi do miast, a widmo głodu i suszy wisi nad dziesiątkami milionów… — to pamiętaj także, że przyszłość wciąż jeszcze rozłożona jest nierównomiernie. Nad naszymi miastami póki co tylko chmury kłębią się bardziej malowniczo; i choć czasem spada z nich niewielki potop, to przecież wkrótce ustępują aurze nawet bardziej słonecznej niż kiedyś… Różnice są niewielkie i doprawdy niegodne uwagi, więc nie wiń nas, że w najważniejszej sprawie liczymy głównie na sztuczną inteligencję, która przyjdzie i zbawi nas od nas samych; i geoinżynierię, która miliardy miliardów dżuli pozwoli zapędzić do jakiejś butelki, do której dziś nie umiemy nawet zebrać na powrót rozlanego mleka. Ani za to, że w rok po podpisaniu międzynarodowego porozumienia — naszej jedynej polisy — tylko kilka państw podchodzi do niego naprawdę poważnie; i nie ma wśród nich tego, które dzięki największym emisjom stało się najbogatsze. Ani za to, że naszym największym sukcesem jest zatrzymanie emisji na obecnym poziomie: miliona kilogramów CO2 wysyłanych do atmosfery każdej sekundy. Grubo ponad trzech milionów ton każdej godziny. Prawie trzech miliardów ton każdego miesiąca. Trzydziestu trzech miliardów ton w ciągu roku.
O czym też nie wiemy. Takich nas zapamiętaj: byliśmy niewinni; bez reszty pochłonięci ważnymi sprawami. Mieszkaliśmy w miastach, mieliśmy ogrody, pszczoły w nich krążyły nad kwiatami nasturcji.